Chúc phúc cho nhau

 

Về giấc ngủ, thông thường người ta chỉ ý thức được sự tồn tại của thời gian khi còn thức, và cho rằng giấc ngủ giúp ta trốn thoát khỏi chiều kích thời gian. Thế nhưng, các thí nghiệm về giấc ngủ lại cho thấy: con người cần đến giấc ngủ để có khả năng cảm nhận được dòng chảy thời gian, nhờ đó mới có thể ghi lại và sắp xếp ký ức. Đồng thời, người ta thường nghĩ giấc ngủ giúp cơ thể và tinh thần được thả lỏng, nhưng lại không hay rằng: sự thả lỏng cũng chính là tiền đề của giấc ngủ. Căng cơ, kích thích giác quan hay bị cảm giác trách nhiệm, lo âu đè nặng đều sẽ khiến ta không thể ngủ. Nói rộng hơn, con người chỉ có thể dễ dàng ngủ khi ý thức rằng thế giới này là “có thể cư trú được” (habitability)—ngủ là lúc con người hòa làm một với thế giới. Nhưng ý thức đó nay đã bị phá hủy. (Chính phát xít đã nhận ra điều này, và bằng cách tấn công vào ham muốn ngủ, họ tước đoạt tự do của con người).

Hành vi chính trị rất thích kiểm soát giấc ngủ—vì đó là giới hạn cuối cùng mà quyền lực có thể chạm đến.

Giấc ngủ thường gắn liền với sự mềm mại, ấm áp, và những chiếc tổ nhỏ. Con người tạo ra những chiếc tổ cho mình để che chở giấc ngủ—nhưng kỳ thực, giấc ngủ chính là một chiếc tổ: nơi che chở phần người trong ta. Người đang ngủ là người được đêm ôm lấy. Ngoài ra, đôi khi người ta còn dùng giấc ngủ để xua tan đau buồn, hoặc đơn giản là để giết thời gian.

Những ai không muốn ngủ—đặc biệt là không muốn để người khác thấy mình đang ngủ—thường mang một cảm thức cảnh giác sâu xa với sự sống. Đó là người họa sĩ của đời sống hiện đại trong văn của Baudelaire, khao khát trí tuệ minh mẫn và chống lại mọi sự tự nhiên như ăn, ngủ, tình dục—vì những lời gọi mời ấy dễ khiến người ta sa ngã. Người ấy muốn kiểm soát trọn vẹn đời mình, đặc biệt là những phần có thể bị người khác nhìn thấy. Anh ta phải tự soi xét chính mình trước khi bị nhìn. Giấc ngủ thì ngược lại, là hành động dâng hiến bản thân, là cơ hội để người khác nhìn vào mình.

Baudelaire còn ví giấc ngủ với cái chết—dùng sự biến mất sinh lý của ngủ để hiểu về cái chết. Nói cách khác, giấc ngủ là một cánh cửa: cho phép người ngủ chạm vào cái chết, chạm vào quyền năng thiêng liêng, và chạm vào tha nhân.

Proust cũng đầy mê say với trạng thái giữa tỉnh và mê. Nhờ văn viết ký ức của Proust, thế giới xung quanh người ngủ được tái sinh, và nối kết quá khứ với hiện tại.

Việc thức canh và mất ngủ là khi người ta sống trong một khoảng thời gian vượt ra ngoài thời gian—khi dòng thời gian đánh mất hệ tọa độ của nó. Một đêm trắng không ngủ. Thế còn thức dậy thì sao? Trong người không phẩm chất của Musil—nơi giấc mơ dần rút xa khỏi nhân vật. Thức dậy không phải kết quả của sự trưởng thành về tâm lý hay sinh lý. Vậy tỉnh thức là hành vi tự giác của con người—hay là quà tặng siêu nghiệm từ “Thượng Đế”? Việc tỉnh dậy là một quyết định không được thương lượng—là hành vi phục tùng một quyền năng tuyệt đối nội tại, như thể đang trải qua một phép màu của sáng tạo hay sinh nở. Sau đó, sự sống tỉnh thức sẽ gặp gỡ thế giới bên ngoài, tham dự vào công việc, và tách sự chú ý ra khỏi bản thân. (Trong khi đó, giấc mơ là sự quy phục hoàn toàn trước bản ngã—là khoảnh khắc của sự ích kỷ tuyệt đối).

Giấc ngủ trong Kafka khởi phát từ một quan sát tinh tế trong Lâu đài: bề ngoài, cuốn tiểu thuyết là một câu chuyện về sinh mệnh vật lộn với thế giới bất định, nhưng ở lớp sâu hơn, nó có lõi của một truyện cổ dân gian, được dẫn dắt bởi một câu hỏi đơn giản: Tôi có thể qua đêm ở đâu? Tôi có quyền ngủ ở đây không?

Câu hỏi này khơi gợi cảm xúc thời thơ ấu: khi mất đi mái nhà, ta sẽ tìm nơi trú ẩn ở đâu? Từ đó, nhân vật chính lên đường, hy vọng tìm được chốn nghỉ ngơi—để ngủ yên. “Qua đêm” nghĩa là tìm được một nơi chống lại sự xâm phạm của bên ngoài, một chốn dừng chân. Nó gợi đến ý niệm về gia đình, về việc được người thân hay người yêu đón nhận, công nhận hợp pháp. Qua đêm còn là cơ hội để chuyển từ sự mệt mỏi, nghỉ ngơi sang một buổi sáng tiếp theo. Nó đưa ta rời khỏi đời sống thật, rồi lại đưa ta quay trở về với nó.

Đêm trong Kafka trước hết là sự trì hoãn của ban ngày—giống như sự ham thức khuya hay một đứa trẻ mãi không chịu đi ngủ. Nhưng sau đó, ông sắp đặt một cách bất an một không gian nơi người ngủ và người tỉnh cùng tồn tại. Trong cùng một căn phòng, giấc ngủ và sự cảnh giác cùng diễn ra—giống như giấc ngủ của trẻ và sự tỉnh táo của người lớn cùng hiện diện.

K. và Frieda thường nằm cùng nhau, lạc trong tình dục—nhưng sự trần trụi ấy luôn diễn ra trong một không gian công cộng. Phòng cưới của họ, chiếc giường của họ luôn ở trong tình trạng hỗn loạn, bất an, chen chúc. Giường của bà chủ quán trọ được đặt ở một nơi đặc biệt, “để người nằm trên giường có thể giám sát hoạt động trong bếp”. Phòng học được cải tạo thành phòng ngủ—hành vi riêng tư nhất là đi ngủ bị phơi bày ra không gian công cộng, khiến con người hoàn toàn mất nơi cư trú.

Như thể trên đời này, không có nơi nào còn có thể che chở ta—chỉ còn sự mỏi mệt kéo dài. Khi người ngủ và người thức cùng chia sẻ một không gian, kẻ thức có thể lợi dụng sự vô phòng bị của kẻ đang ngủ mà trục lợi. Vì thế, việc chủ động chọn ngủ chung là một biểu hiện mạnh mẽ của cảm giác an toàn.

Giấc ngủ cắt đứt mối liên hệ ngang hàng giữa các cá nhân, nhưng chính nhờ vậy mà cho thấy sức mạnh của liên hệ ấy. Có người không ngủ cùng lúc với người khác, nhưng sự lệch pha này không làm mất đi mối liên hệ—trái lại, còn khiến nó thêm phần bền chặt. Có lúc ta khao khát bảo vệ giấc ngủ của người yêu, có lúc lại mong được an giấc trong sự che chở của họ.

Một số học giả còn phát hiện tính chất mộng mị trong Lâu đài: hễ con người vừa có ý định gì, sự vật lập tức xuất hiện, hiện hình, trở nên cụ thể—giống như những câu chuyện mà K. bịa ra, như thể ra lệnh cho vật thể từ hư vô hiện ra.

 tiểu thuyết của Kafka được đặt nền trên giấc ngủ—một chủ đề gắn liền với hành vi sáng tác. Trước hết, việc viết phải vận hành ở khoảng cách giữa ý thức và vô thức. Thứ hai, người viết luôn mong tìm được một chốn đặt chân trên đời. Cuối cùng, Kafka luôn viết vào đêm, lắng nghe âm thanh của đêm tối.

Kafka thường khó ngủ. Từ đó, ông nhận ra: đi vào giấc ngủ không chỉ đơn thuần là ngưng suy nghĩ, mà là một hành vi tập trung cao độ, nhằm dẫn mình vào giấc ngủ. Đó là một công việc thực sự, đòi hỏi sự chú tâm. Người trượt tuyết trên giấc ngủ là người biết tận dụng sức nặng hay cơn mê man của ý thức để trượt nhẹ nhàng vào giấc ngủ.